Μεγάλη Διεθνής Διαδικτυακή Συζήτηση της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης Παρίσι 2022
«Η γυναίκα δεν υπάρχει»
Κριστιάν Αλμπερτί
Πρόεδρος της Μεγάλης Διεθνούς Συζήτησης της ΠΕΨ 2022
Φύσηξε άνεμος. Αναδύονται φωνές γυναικών από παντού, σπάζουν μια σιωπή που έρχεται από μακριά. Διατρανώνουν δικαίως την επιθυμία τους για ισότητα και ελευθερία, καταγγέλλουν τις έμφυλες προκαταλήψεις και τη βία που υφίστανται οι γυναίκες. Η ψυχανάλυση έχει τη θέση της σε αυτό το κίνημα.
Φροϊδική Λογική (– φ)
Στις απαρχές της ψυχανάλυσης βρίσκονται οι γυναίκες. Ακούγοντας τις γυναίκες, ο Φρόιντ επέτρεψε να αναδυθεί ένας πρωτόγνωρος λόγος γύρω από την ερωτική και σεξουαλική τους ζωή, σε μια εποχή που θεωρούνταν άξιες μόνο για αναπαραγωγή. Αλλά φέρει το σημάδι της εποχής του και «την παράδοση ενός μακρού παρελθόντος». Θα λέγαμε σήμερα ότι η φροϊδική σύλληψη της θηλυκότητας είναι φαλλοκεντρική. Ο Φρόιντ, πράγματι, στηρίχτηκε στον φαλλό ως σύμβολο του ευνουχισμού για να προσεγγίσει τη θηλυκότητα. Στο ασυνείδητο, το γυναικείο είναι παραμένει αμετάκλητα σημαδεμένο από την έλλειψη, πλήττεται από το σύμβολο μείον. Η άποψη αυτή είναι ριζωμένη στην ισχύ αποτύπωσης (παιδική ανάμνηση) της φαντασιακής σύγκρισης του ανδρικού με το γυναικείο σώμα που μας ωθεί να πιστεύουμε σε μια απουσία από την πλευρά της γυναίκας και στον ευνουχισμό της μητέρας. Από αυτό το έχειν καρφωμένο στο σώμα έπεται ότι ο άνδρας σκέφτεται τον εαυτό του πλήρη ενώ το άλλο φύλο βρίσκεται σημαδεμένο από μια αθεράπευτη μη-πληρότητα με τη συνακόλουθη απογοήτευση, διεκδίκηση, απληστία και αιώνια αντιζηλία μεταξύ ανδρών και γυναικών.
Ακριβώς αυτό σκανδάλισε πλήθος φεμινιστριών, το να βρουν δηλαδή υπό την πένα του Φρόιντ τους πιο ανυπόφορους τόπους που καθιστούν τη γυναίκα ον στερημένο, προικοδοτημένη με ένα αίσθημα κατωτερότητας.
Η λογική που συνίσταται στο να συλλάβει κανείς το οιδιπόδειο, για το κορίτσι, με αφετηρία την αρσενική εκδοχή του, εκβάλλει σε μια οδό μαρτυρίου προς τη θηλυκότητα. Ο ίδιος ο Φρόιντ προσμέτρησε τα όρια αυτής της προσέγγισης, τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, αφού σκόνταψε στο αίνιγμα της θηλυκότητας, ανθεκτικό στο σύμπλεγμα ευνουχισμού. Εξού τα αιχμηρά λόγια του Λακάν: «Για να εκτιμήσουμε την αληθινή τόλμη του βήματος του Φρόιντ, αρκεί να λάβουμε υπόψη την ανταπόδοση της, που δεν άργησε να έρθει: την αποτυχία ως προς το ετερόκλιτο του συμπλέγματος ευνουχισμού1». Μήπως η
Απόκρυψη της γυναικείας αρχής
«Αρκετά με τον πατέρα»
Αρχικά ο Λακάν τυποποίησε το φροϊδικό οιδιπόδειο μέσω της γλωσσολογικής αναγωγής του μύθου, με το Όνομα-του-Πατρός και την πατρική μεταφορά. Με αυτό το εγχείρημα συμβολοποίησης, το Όνομα-του-Πατρός υποκαθιστά τον άγνωστο χ της επιθυμίας της μητέρας και του δίνει ένα νόημα. Το υποκείμενο οδηγείται έτσι σε μια κανονικοποιημένη σχέση με την επιθυμία, υποτασσόμενο στον συμβολικό Νόμο. Επίπτωση της μεταφοράς είναι ότι ωθούνται τα υποκείμενα να σκέφτονται, να απολαμβάνουν, να αναπαράγονται…εντός της νόρμας των ιδανικών που είναι κλασικά παραδεκτά για το φύλο τους.
Την εποχή του στρουκτουραλισμού, ο Λέβι-Στρως θεωρητικοποίησε ότι οι γυναίκες εγγράφονται ως αντικείμενα ανταλλαγής μεταξύ των θεμελιωδώς ανδροκεντρικών, γενεαλογικών γραμμών. Ο Λακάν αποσπάται από αυτήν την αντίληψη. Δεν παραλείπει να αναδείξει ότι υπάρχει κάτι το «μη αποδεκτό» σχετικά με τη θέση της γυναίκας, που έχει να κάνει, συγκεκριμένα, με τη «θέση της ως αντικειμένου2» ενώ, βέβαια, από την άλλη είναι πλήρως υποταγμένη στη συμβολική τάξη, όπως ακριβώς και ο άνδρας. Διαβλέπει «τον συγκρουσιακό […] χαρακτήρα, […] δίχως διέξοδο, της θέσης της – η συμβολική τάξη κυριολεκτικά την υποτάσσει, την υπερβαίνει3». Σε αυτό το καθεστώς τύπου «όλοι οι άνδρες4», που δε διστάζει να χαρακτηρίσει προυντονικό, η απόπειρα να της αποδοθεί μια θέση (σύζυγος, μητέρα, κόρη…) είναι καταδικασμένη να αποτύχει και προκαλεί πάντα εξεγέρσεις. Ένα τμήμα του γυναικείου δεν κατορθώνει να βρει τη θέση του στον κόσμο, παραμένει μη εντοπίσιμο και τούτο δεν είναι χτεσινή υπόθεση! Ο Λακάν θα λάβει υπόψη του πολύ νωρίς αυτό το τμήμα, αντιβαίνοντας σε μια ψυχανάλυση που εγγυάται «την ειρήνη στο σπίτι» ανάγοντας τη γυναίκα στη μητέρα και τον άντρα στο παιδί. Πόσο καλύτερα να ειπωθεί ότι η πρωτοκαθεδρία του πατέρα στα θεμέλια του πολιτισμού μας έχει το ανάποδό της που ο Λακάν τυποποίησε ως «η απόκρυψη της γυναικείας αρχής υπό το ανδρικό ιδανικό5»!
Προσποιητά
Αυτή η τυποποίηση τον οδήγησε, σε έναν δεύτερο χρόνο, να αναγάγει τον πατέρα όχι σε ένα όνομα αλλά σε μια λειτουργία, που καθιστά δυνατό έναν πλουραλισμό υποστηριγμάτων, τα Ονόματα-του-Πατέρα. Ο Λακάν είχε πράγματι διαγνώσει ήδη από τη δεκαετία του 1930 την παρακμή του παντοδύναμου πατέρα. Δεν υπάρχει Ο πατέρας αλλά ένα σμήνος σημαινόντων (κύριων σημαινόντων) ικανά να κατονομάσουν τους τρόπους απόλαυσης μιας εποχής. Αυτή η πληθυντικοποίηση καταγράφει τη σύγχρονη ρευστότητα και
Ο Λακάν, λοιπόν, είχε προβλέψει την εποχή του ρευστού φύλου (gender fluid) που επικράτησε του διπόλου άνδρας/γυναίκα. Οι άνδρες, οι γυναίκες, τα γένη κάθε γένους, είναι πρωτίστως γλωσσικά όντα. Η πατρότητα και, αμέσως μετά, η μητρότητα, ο γάμος, είναι μυθοπλασίες. Δεν υπάρχει λόγος να πιστέψει κανείς μέχρι τέλους αυτά τα σημαίνοντα «παιδιάσματα 6». Ο Λακάν γίνεται βολταιρικός, ειρωνευόμενος την απατηλότητα της γλώσσας, αποδεικνύοντας ωστόσο τη χρησιμότητά τους ως σημαινόντων.
Αλλά έχει και συνέχεια. Το γεγονός ότι οι γυναίκες σε ανάλυση παίρνουν το λόγο θα τον ωθήσει να εξαγάγει όλες τις συνέπειες γύρω από τη δόμηση και τις μορφές της επιθυμίας. Οδηγείται να καταγράψει μια παραφωνία μεταξύ, αφενός, των οριζόμενων εντός του Άλλου έμφυλων θέσεων, που προσφέρονται σε κάθε σημαίνουσα ολίσθηση και, αφετέρου, της ιδιαίτερης για τον καθένα υπερ-απόλαυσης, που έχει να κάνει με μια φοβερή αδράνεια. Με άλλους όρους, υπάρχει ένταση μεταξύ του κύριου σημαίνοντος S1, στην προοπτική των λόγων, που συλλογικοποιεί και εξιδανικεύει και του α, αντικειμένου της απόλαυσης.
Αργότερα ο Λακάν θα προχωρήσει πέραν της έντασης μεταξύ S1 και α, απότοκα του φαλλού, για να δεσμευτεί στην οδό μιας επιπλέον απόλαυσης που αντιστέκεται στο σεξουαλικό νόημα.
Εμφυλοποίηση
Ο Λακάν εισάγει τον όρο εμφυλοποίηση (sexuation) για να καταδείξει το υποκειμενικό στοιχείο της επιλογής, υποτελές σε ό,τι ονόμασε «οι τύποι της εμφυλοποίησης». Οι τελευταίοι προσφέρουν σημεία αναφοράς ως προς τον δυνατό τρόπο να ενταχθεί κανείς στο φύλο πέραν των στερεοτύπων του προσδιορισμού άνδρας/γυναίκα. Ακριβώς έτσι, στο σεμινάριό του Ακόμη, εκθέτει αυτήν την επιλογή με τους όρους «το λεγόμενο τμήμα άνδρας7», «το λεγόμενο τμήμα γυναίκα».
Το «λεγόμενο τμήμα άνδρας» επιτρέπει σε ένα υποκείμενο όποιο και αν είναι αυτό να ενταχθεί στο καθεστώς του ευνουχισμού, με την έννοια του ορίου που εγκαθιστά η λειτουργία της γλώσσας. Εδώ, λοιπόν, το καθεστώς της έλλειψης τοποθετείται από την πλευρά του αρσενικού! Η εμπειρία του σώματος που του αντιστοιχεί είναι αυτή μιας απόλαυσης περιορισμένης στο φαλλικό όργανο, εντοπισμένης, βιωμένης ως εκτός σώματος. Αυτό το τμήμα οριοθετεί τον κόσμο της σεξουαλικότητας, όπου κανείς αγαπά και επιθυμεί τον άλλο
Το «λεγόμενο τμήμα γυναίκα» δεν αντιστοιχεί σε τίποτα το καθολικό παρά μόνο σε μια ενδεχομενική σχέση με τον φαλλό. Δεν εγγράφεται ολόκληρο στη φαλλική διάσταση, καθώς στη ρίζα αυτού του μη-όλου ο Λακάν διατυπώνει την αρχή μιας απόλαυσης κατεξοχήν γυναικείας: μια απόλαυσης του σώματος, ανείπωτης, δίχως μορφή, ούτε λογική [raison]. Αν «απρεπώς» την ονομάζουμε γυναικεία, συμβαίνει επειδή η γυναικεία σεξουαλικότητα την καθιστά ευκολότερα αντιληπτή: με φαντασιακούς όρους, η φροϊδική μαύρη ήπειρος ή το ωκεάνιο συναίσθημα, με λογικούς όρους, το άπειρο ή το μη-όλο. Πρόκειται για την εικόνα μιας απόλαυσης «περιβαλλόμενης από την ίδια της τη γειτνίαση8» που ήδη από τις «Καντευθυντήριες προτάσεις για ένα Συνέδριο περί της γυναικείας σεξουαλικότητας» υποδείκνυε τη σχέση της με το άπειρο. Τα επιτελέσματα απεριόριστου εντοπίζονται κυρίως στον μυστικισμό ή σε μορφές εγκατάλειψης του εαυτού που διαφεύγουν το προσφερόμενο από τη φαντασίωση πλαίσιο.
Αυτό το λεγόμενο «τμήμα γυναίκα» απέχει πολύ από τα ιδανικά, καθώς δεν εγγράφεται στην τάξη των αξιών αλλά αναδεικνύει τη μοναδικότητα. Είναι ένας τρόπος απόλαυσης που καθιστά κάθε γυναίκα εξαίρεση και που, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να συλλογικοποιηθεί. Ακριβώς γι’ αυτό, κανένα όνομα δεν μπορεί να συγκροτήσει το σύνολο «όλων των γυναικών». Αυτή την έλλειψη ονόματος, ο Λακάν τη γράφει S(Ⱥ). Επειδή βρίσκεται εκτός γλώσσας, αυτή η απόλαυση δεν δίνει στη γυναίκα τη δυνατότητα πρόσδεσης σε μια ταύτιση, δεν αναγνωρίζει σε αυτήν τον εαυτό της, σε σημείο που ο Λακάν έφτασε να πει ότι αυτή η απόλαυση επάγει περισσότερο την αίσθηση στη γυναίκα ότι γίνεται Άλλη ως προς τον ίδιο της τον εαυτό. Σε αυτή την έλλειψη μέσα στον Άλλο απαντά η απαίτηση για λόγια αγάπης, ως μοναδική οδός δυνατής αναπλήρωσης.
Αυτές οι σημαίνουσες δομές του σώματος επιτρέπουν να κλιθούν οι διαφοροποιημένες μορφές της αγάπης και της επιθυμίας, φετιχιστική ή ερωτομανιακή, ανάλογα με το αν πριμοδοτούν την οδό του αντικειμένου ή της αγάπης ως προϋπόθεση της απόλαυσης.
Στο αποφασιστικό του βήμα, ο Λακάν έθεσε ότι αν οι γυναίκες τελούν χωρίς αληθινή διαμεσολάβηση, εκτεθειμένες στην επιπλέον απόλαυση, δεν έχουν, ωστόσο, το μονοπώλιό της. Αυτό που ο Λακάν ονόμαζε γυναικεία αρχή μπορεί να γενικευτεί στους άνδρες και εξηγείται ως η αρχή μιας απόλαυσης που υποστηρίζεται πέραν του φαλλικού νοήματος: αποδίδει στην απόλαυση το πλέον ριζικό καθεστώς της.
Σύγχρονη επιδίωξη της θηλυκότητας
Δηλώνοντας «Η γυναίκα δεν υπάρχει9» ο Λακάν προέβλεψε ένα μείζον ζήτημα του σύγχρονου κόσμου: Υπάρχουν οι γυναίκες, ναι, και με τι τρόπο! Είναι παντού. Οι άνδρες δεν το πιστεύουν, ούτε οι γυναίκες. Οι ισχυρότερες αντιστάσεις, επιχρωματισμένες με παραλήρημα και οργή, των ανδρών όπως και των γυναικών, συνίστανται στο να θέλουν να αναγάγουν την επιδίωξη της θηλυκότητας στην ανδροκεντρική τάξη. Ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ βλέπει σε αυτήν την επιδίωξη ένα από τα πιο ριζικά φαινόμενα του πολιτισμού μας: «Οι μεγάλες τομές μεταξύ της παλαιάς και της νέας τάξης, στις οποίες γινόμαστε μάρτυρες, αποκωδικοποιούνται, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, ως η ανδρική τάξη που υποχωρεί έναντι της γυναικείας διαμαρτυρίας10». Το γυναικείο – ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ επισημαίνει την αυξανόμενη σημασία του – δεν είναι της τάξης ενός νέου Κυρίου, καθώς, το είδαμε, διαφεύγει, ως τέτοιο, κάθε κυριαρχίας, κάθε γνώσης. Μήπως άραγε, θέλοντας «να ξεφορτωθεί τον φαλλό», ο Λακάν δεν προηγήθηκε τελικά, κατά μια έννοια, των νεο-φεμινιστριών που θα ήθελαν να απαλλαχθούν από το σεξουαλικό νόημα, όπως είναι κοινώς αποδεκτό εντός του Άλλου; Πέραν των διαφορετικών μεταμορφώσεων που γνώρισε ο νέο-φεμινισμός από τη δεκαετία του 1970, ταλαντευόμενος από τον πολιτικό φεμινισμό (τον λεγόμενο φεμινισμό κυριαρχίας), στον φεμινισμό των σωμάτων («pro sex»), το γυναικείο ήταν πάντοτε επίμονο. Εμφανίζεται σήμερα ως ένα θεμελιώδες ζήτημα που ξεπερνά τις θεωρίες φύλου. Θέλοντας «να ανατρέψουν την ανάθεση φύλου», οι τελευταίες αρνήθηκαν το σημαίνον γυναίκα.
Στην καρδιά αυτού του κινήματος, οι πρόσφατες απόπειρες να αναμορφωθεί η γλώσσα (langue) βρίσκονται αντιμέτωπες με τη λειτουργία της ομιλίας και της γλώσσας (langage). Μήπως άραγε δεν είναι μάταιη αυτή η προσπάθεια, εφόσον είναι αδύνατο να μιλήσει κανείς εκτός φύλου και εκτός σώματος, χωρίς να οδηγηθεί στη σιωπή; Η οδός του γράμματος, εκτός νοήματος, προωθούμενη από τον Λακάν, εμφανίζεται πολύ πιο γόνιμη, διανοίγοντας μια νέα προοπτική εκθήλυνσης.
Λαχανιάζοντας στο κυνήγι των προσποιητών, πάντοτε ύποπτων ως υπαγορευόμενων από τον Άλλο, μια άλλη τάση του σύγχρονου νέο-φεμινισμού κάνει πάταγο. Σε αναζήτηση μιας μεγαλύτερης οντολογικής συνοχής της θηλυκότητας τοποθετεί την πολιτική διαμάχη στον τόπο του γυναικείου σώματος, σε μια προσπάθεια ελέγχου της απόλαυσης. Αγωνίζεται κυρίως υπέρ ενός πολιτικού λεσβιανισμού, ώστε να απαλλαχθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από την ανδρική εξουσία. Μήπως άραγε η ψευδής αδελφότητα των σωμάτων που επάγει δεν είναι μια μυθολογική έξοδος βασιζόμενη τελικά στο φαντασιακό των σωμάτων;
Ο Λακάν διάνοιξε μιαν άλλη οδό, πέραν του λόγου (discours). Ανατρέποντας ριζικά την παράδοση, πηγάζει από την ομιλία των αναλυόμενων.
Ο ορισμός της θηλυκότητας δεν μας αφήνει σε ησυχία. Το είναι που μας απονέμει η ομιλία είναι ελάχιστα συνεκτικό, άπιαστο, και αυτό ακριβώς μας παρασύρει σε ένα πάθος της σωστής λέξης που θα κατονόμαζε επιτέλους το αυθεντικό γυναικείο είναι. Μήπως αυτό ακριβώς δεν μπορεί να ωθεί μια γυναίκα να ψάχνει στην ανάλυση ένα έδαφος που να υποχωρεί λιγότερο; Μάλιστα, όπως λέει ο Λακάν, για τις γυναίκες «όλα μπορούν να ειπωθούν, ακόμη και αν προέρχονται από τη σφαίρα του δίχως λογική (raison)11». Σε αυτήν την οδό, η ανάλυση οδηγεί πέραν των μυθοπλασιών που ο Άλλος μας αναθέτει, στη συνάντηση της ενδεχομενικότητας των σημαινόντων που κυβερνούσαν τη ζωή μας.
Πέραν του φαντασιωσικού πώματος που εξισορροπεί το οντολογικό μας έλλειμμα, η ψυχανάλυση αποκαλύπτει την εμπειρία αυτού που ο Λακάν ονομάζει το φύλο ως τέτοιο, με αφετηρία τη λογική του μη-όλου. Είναι εξοπλισμένη με ένα δίκτυο περισσότερο θεμελιακό από αυτό της φαντασίωσης, πιο σταθερό από τις αξίες του φύλου, ισχυρότερο από οτιδήποτε άλλο, εκεί υπάρχει κανείς πραγματικά και με έναν τρόπο μοναδικό. Η οδός του συμπτώματος, κατ’ αυτήν την έννοια μας θηλυκοποιεί. Το γεγονός ότι υπάρχουν γυναίκες και όχι Η γυναίκα, δε σημαίνει ότι η ύπαρξή τους προηγείται της ουσίας τους αλλά ότι αποσπάται από την «ουσία της θηλυκότητας12», σύμφωνα με τη διατύπωση του Ζακ-Αλέν Μιλέρ. Τι μπορούμε να μάθουμε γι’ αυτό το θέμα από την ψυχαναλυτική εμπειρία; Τι μπορούμε να εξαγάγουμε από τη γυναικεία αρχή των σημερινών θεραπειών, των γυναικών καθώς και των ανδρών; Θα επωφελούμασταν αν δίναμε στα μαθήμια του Λακάν σχετικά με τις αρρενωπές και θηλυκές μορφές της επιθυμίας, Φ(a) και Ⱥ(φ) αντίστοιχα, την τρέχουσα αξία τους. Αυτά μπορούμε να περιμένουμε από τη Μεγάλη Διεθνή Διαδικτυακή Συζήτηση της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης που θα χρειαστεί να ριψοκινδυνέψει, μιας και…Η γυναίκα δεν υπάρχει!
1. Lacan J., « Subversion du sujet et dialectique du désir dans l’inconscient freudien », Écrits, Paris, Seuil, 1966, p. 821.
2. Lacan J., Le Séminaire, livre ii, Le Moi dans la théorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse , texte établi par J.-A. Miller, Paris, Seuil, 1978, p. 305.
3. Ibid., p. 304.
4. Ibid.
5.Lacan J., « Les complexes familiaux dans la formation de l’individu. Essai d’analyse d’une fonction en psychologie »,
Βλ. Λακάν Ζακ, « Η οικογένεια, τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου», μετ Δ. Βεργέτης, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτης, 1987.
7. Lacan J., Le Séminaire, livre xx, Encore, texte établi par J.-A. Miller, Paris, Seuil, 1975, p. 74.
Λακάν Ζακ, Σεμινάριο 20ο, Ακόμη, (1972-73), μεταγραφή κειμένου Ζακ-Αλέν Μιλέρ, μετ. Βλάσης Σκολίδης, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2011, σελ. 189.
8. Lacan J., « Propos directifs pour un Congrès sur la sexualité féminine », Écrits, op. cit., p. 735.
Βλ. Λακάν Ζακ, « Καντευθυντήριες προτάσεις για ένα Συνέδριο περί της γυναικείας σεξουαλικότητας», μετ Βλάσης Σκολίδης, Fort-Da, νο 4, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2017, σελ 60-74.
9. « La femme n’ex-siste pas » (Lacan J., « Télévision », Autres écrits, op. cit., p. 537).
10. Miller J.-A., « Progrès en psychanalyse assez lents », La Cause freudienne, no 78, 2011, p. 197.
11. Lacan J., « L’étourdit », Autres écrits, op. cit., p. 466.
12. Miller J.-A., « Liminaire », Ornicar?, no 22-23, printemps 1981, p. 1.Title
